U dugoj i burnoj prošlosti Beograda često se dešava da, slučajno ili namerno, čitavi periodi i značajni ljudi budu zaboravljeni.
Tiho i neprimetno tako prolazi informacija da se ove godine obeležava 135 godina od rođenja i 65 godina od smrti Vlade Ilića – prvog modernog gradonačelnika Beograda i čoveka kome prestoničani mnogo duguju.
Početkom jula ove godine navršilo se tačno 65 godina od smrti Vlade Ilića, nakon Đorđa Vajferta, najbogatijeg Srbina svog vremena, velikog industrijalca i prvog modernog gradonačelnika Beograda.
[adsenseyu1]
Vlada Ilić je na mestu prvog čoveka tada jugoslovenske prestonice bio od 10. januara 1935. do 13. septembra 1939. godine. Za to vreme, Beograd je po prvi put postao prava, evropska metropola i grad koji je išao u korak sa svim svetskim trendovima.
Uspesi Vlade Ilića, kao prvog čoveka prestonice, ostaće zlatnim slovima zabeleženi u istoriji Beograda. O značaju perioda u kome je bio na čelu prestonice za razvoj Beograda, dovoljno govore reči Predraga Lažetića objavljene u tekstu „Kako je varoš postala velegrad“: „Dvadesetak godina, koliko je delilo Prvi od Drugog svetskog rata, bilo je presudno za formiranje današnjeg lika Beograda.
Izgradnja je bila u velikom zamahu, započeto je sve što se moglo započeti, a posle Drugog svetskog rata preostalo je da se osvoji i leva obala Save i spoje gradske celine Beograda i Zemuna“ – počinje priču za Dnevno.rs Saša Stanković, autor monografije o Vladi Iliću, pod nazivom „Prvi moderni gradonačelnik Beograda”.
Teško je pobrojati sve što je u Beogradu urađeno, izgrađeno ili započeto u vreme Vlade Ilića.
Na ovoj dugoj listi nalaze se danas najprepoznatljiviji simboli prestonice –Vukov spomenik, staro Sajmište, zoološki vrt… Položen je kamen temeljac za izgradnju hrama Svetog Save. Završen je Dom narodne skupštine i otvoren za javnost Muzej kneza Pavla (današnja rezidencija predsednika Srbije).
Na početku mandata Vlade Ilića otvoren je most preko Dunava koji je spajao je Beograd i Pančevo. Krenula je sa radom prva tramvajska linija koja je Beograd spojila sa Zemunom i uputila prestoničane na drugu stranu reke.
Zato i žalosti činjenica da najveći broj Beograđana o ovom izuzetnom čoveku danas ne zna skoro ništa!
Najbogatiji Vlasotinčanin
Vladimir (Vlada) Ilić, najmlađi sin Koste Mumdžije, rodio se, po novom kalendaru, 19. septembra 1882. Osnovno obrazovanje je stekao u rodnom mestu, a posle je školovanje nastavio u Beču i Ahenu.
Bio je prvi tekstilni industrijalac iz tadašnje Srbije sa akademskim obrazovanjem. Pouzdano se zna da je govorio francuski i nemački, a po nekim svedočenjima i engleski jezik.
Kao najobrazovaniji u porodici, Vlada se uskoro našao na čelu velike tekstilne imperije -posle kratkog boravka u Leskovcu otac ga je poslao da vodi poslovanje koncerna u prestonici.
– Da je to bio dobar potez, pokazaće godine koje slede, jer je Vlada ispoljio sve sposobnosti jednog industrijalca evropskog formata.
Do početka Prvog svetskog rata modenizovao je fabrike u Beogradu koje su teško oštećene i opljačkane za vreme okupacije, ali ih je nakon rata Ilić obnovio i proširio proizvodnju i van granica nekadašnje Kraljevine Srbije – priča Saša Stanković.
Jula 1922. na konferenciji industrijalaca na Bledu, Vlada Ilić je jedan od osnivača, a potom i predsednik, Centralnog saveza industrijalaca Kraljevine SHS. Već naredne godine na Bledu, Vlada Ilić je proglašen za privrednika 1923. godine.
[adsenseyu4]
Svetska kriza 1929. godine, izazvana krahom berze u SAD, pogodila je 1930. i Kraljevinu Jugoslaviju i delimično i poslovanje Vlade Ilića, ali je on uoči rata 1939. počeo na snabdeva vojsku čime je učvrstio svoju industrijsku imperiju.
– Nabavke za vojsku bile su unosan posao, jer su količine bile ogromne i plasman robe zagarantovan. Time su se mogli baviti samo ljudi od poverenja, svakako bliski vlasti. Krupan kapital i politika oduvek su išli ruku pod ruku.
To je još jedan detalj koji objašnjava zašto su Vladu Ilića smatrali za najbogatijeg Srbina između dva svetska rata – objašnjava naš sagovornik.
Prvi moderni gradonačelnik Beograda
Bista u zoološkom vrtu kao inicijalna inspiracija
Na inicijativu Vuka Bojovića, tadašnjeg direktora Zoološkog vrta, na Petrovdan 2009. godine, u Zoološkom vrtu je postavljena bista Vladi Iliću kao njegovom osnivaču.
Upravo ta vest pokrenula je profesora vlasotinačke Gimnazije Sašu Stankovića da počne da istražuje život i delo svog nekadašnjeg sugrađanina Vladu Ilića.
Rezultat njegovog sedmogodišnjeg rata je prva kompletna i neverovatno sveobuhvatna monografija o Vladi Iliću, pod nazivom „Prvi moderni gradonačelnik Beograda”. Recezenti ove istorijske studije su doktori nauka Predrag J. Marković i Ivan M. Becić, a izdavač je Kulturni centar Vlasotince.
Predstavljanje knjige je do sada održano u Vlasotincu, Leskovcu, kao i dva puta u Beogradu, a autor od septembra najavljuje i nove promocije.
Svi koji žele da u svojoj kolekciji imaju ovu knjigu mogu kontaktirati autora na mejl sasa.vl80@gmail.com ili prekoFejsbuk strane.
Ipak, ono po čemu će Vlada Ilić biti trajno upamćen je period koji je proveo na čelu Beograda.
Pored očiglednih menadžerskih sposobnosti koje je Vlada posedovao, kao čovek koji je godinama uspešno vodio brojna preduzeća, njegovo dugogodišnje prijateljstvo sa knezom Pavlom Karađorđevićem bilo mu je od nesumnjive pomoći da postane gradonačelnik Beograda – ističe Stanković i dodaje da neki izvori navode kako je Vlada finansijski pomagao kneza Pavla koji je nakon ubistva kralja Aleksandra u Marseju 1934. praktično postao prvi čovek Jugoslavije.
Samo nekoliko meseci nakon ovog sudbonosnog događaja, Vlada Ilić je postao predsednik Opštine Beograd.
Kao gradonačelnik, Ilić je izvršio krupne reforme u gradskoj opštini, umanjio cenu električne i sredio je finansijske prilike u gradskoj opštini.
Angažovao se na rešavanju socijalnih problema, izgradnji radničkih stanova, zdravstvenih ustanova i dečjih prihvatilišta, škola, uklanjanju baruština, izgradnji parkova… Podigao nekoliko bolnica u prestonici koje i danas služe istoj nameni.
Kruna u nepreglednom nizu kako bismo danas rekli „kapitalnih investicija“ koje su realizovane u nepunih pet godina mandata Vlade Ilića svakako je bilo otvaranje Beogradskog Sajma, simbola ekonomskog uspona prestonice u međuratnom period.
Prvi beogradski sajam je organizovan pre tačno 80 godina, od 11. do 21. septembra 1937. godine, a na njemu su, pored 15 evropskih država, učestvovale i Sjedinjene Američke Države i Japan.
Drugi jesenji sajam biće upamćen po tome što se na njemu prvi put na Balkanu pojavila televizija na štandu Filipsa, a tom prilikom je održana i izložba automobila gde su izlagali Mercedes, Škoda, Opel…
– Sajmovi su bili prilika za uspostavljanje poslovnih poznanstava. Postoje podaci da je Vlada Ilić nameravao kupiti licencu od Henrija Forda za sklapanje automobila od gotovih delova. Pregovore je omeo početak Drugog svetskog rata – ističe Stanković.
Nažalost, u toku rata Sajmište je dobilo mnogo zlokobniju funkciju postavši ozloglašeni nacistički koncentracioni logor.
Ratne godine i progon iz sećanja
U burnim godinama pred Drugi svetski rat i u toku njega Vladino ime se pominje u presudnim trenucima opstanka nacije.
Knez Pavle se savetovao sa njim oko svih važnih političkih odluka, a krajem 1938. nemački poslanik u Beogradu, fon Viktor Heren, Ilića je predlagao za presednika Vlade što je verovatno posledica Ilićevih poslovnih veza sa Nemačkom koje datiraju od početka 20. veka.
– Verovatno je da Ilić nije imao premijerskih ambicija jer je sa svojim ugledom u inostranstvu, brojnim uspesima u vođenju prestonice i dugogodišnjim prijateljstvom sa Karađorđevićima, to lako mogao postati – objašnjava Stanković.
Umesto toga, nakon početka Drugog svetskog rata Vlada ilić se povukao sa gradonačelnika Beograda. Njegove fabrike su radile tokom rata, ali i bile oštećene prilikom bombardovanja i od strane Nemaca i od strane saveznika.
Posle rata Vlada Ilić je uhapšen i osuđen na kaznu robije od deset godina i na konfiskaciju celokupne imovine. U presudama je kao glavna krivica Vlade Ilića navedena to što su njegove fabrike radile tokom rata i na taj način „jačale ratni potencijal okupatora“.
Vlada Ilić je narednih sedam godina proveo u zatvoru u Sremskoj Mitrovici gde su mu bivši radnici donosili pakete. Jedno vreme bio je kažnjen da čisti beogradske ulice.
Bivšeg gradonačelnika od pogubljenja lično je spasao Vinston Čerčil koji je intervenisao kod Josipa Broza Tita – kaže autor monografije o vlasotinskom industrijalcu i gradonačelniku Beograda.
Vlada Ilić je pušten krajem 1951. godine, ali nije stigao da uživa u slobodi. Ubrzo je doživeo šlog i umro u potkrovlju kuće svog rođaka, 3. jula 1952. u najvećoj bedi. Siromašnog i zaboravljenog, sahranili su ga nekadašnji radnici.
Okružni sud u Beogradu je februara 2009. usvojio zahtev za rehabilitaciju Vlade Ilića i ništavnom proglasio presudu Vojnog suda iz 1946. godine.
U obrazloženju piše da je Ilić „morao da bude proglašen narodnim neprijateljem da bi ta osuda bila osnov i opravdanje za državu, da preuzme njegovo bogatstvo“.
Potomci Vlade Ilića i danas se bore kako bi povratili bar deo imovine svog slavnog pretka.
(Dnevno.rs)
