Ne postoji nijedan ozbiljni istorijski dokaz o postojanju bogumila. Bogumili su kroz istoriju služili za osporavanje srpskog karaktera Bosne, a u novije vreme kao istoriografska osnova i opravdanje za stvaranje bošnjačke nacije i samostalne države Bosne i Hercegovine.
Postoje mitovi koji su plod narodne duše i koji nastaju spontano kao potreba naroda, a odnose se na prelomne događaje u njegovoj prošlosti. Oni su nepresušno vrelo za nadahnjivanje, pogotovo u teškim vremenima, premda su neretko iskrivljena slika prošlosti.
Nasuprot mitskom pristupu – stoji istorija kao nauka. Ona se temelji isključivo na istorijskim izvorima, koji se kritički ispituju i upoređuju sa srodnim ili oprečnim spomenicima, na osnovu čega se snagom imaginacije rekonstruiše prošlost.
[adsenseyu1]
Međutim, postoji jedna pojava u istoriografiji, a to je stvaranje mitova od strane samih istoričara, odnosno fabrikovanje lažne predstave prošlosti, koja treba da posluži određenim političkim, nacionalističkim i ideološkim ciljevima.
Mit o bogumilima upravo predstavlja proizvod jedne takve istoriografije, čiji je osnovni cilj osporavanje srpskog i istočno-pravoslavnog karaktera Bosne u srednjem veku, ali i davanje istorijskog legitimiteta stvaranju muslimanske, odnosno bošnjačke nacije, što je pojednostavljeno obrazložio jedan učesnik interneta rečima „Ja više volim da potičem od bogumila nego od pravoslavnih Srba“.
Dejvid Ajk: Sve je ovo planirano – 2 ŠOK VIDEOhttps://t.co/N9wudI5CCk
— Webtribune.rs (@WebtribuneRs) August 31, 2020
Oportunizam istoričara, koji su kreirali taj mit, najbolje predočava svedočanstvo britanske istoričarke umetnosti Marijan Venzel, iz vremena 1960-ih, kada je boravila u Sarajevu i radila na knjizi Ukrasni motivi na stećcima.
Ona navodi zanimljiv razgovor koji se vodio u ateljeu Mile Ćorović i Mladena Kolobarića:
„Tu se zatekao i DŽon Fajn, koji je radio na sakupljanju podataka za svoje važno djelo ’Crkva bosanska, nova interpretacija’ (NJujork i London, 1975). Oboje smo u to vrijeme proučavali bogumilsku kulturu, nadgrobne spomenike i Crkvu bosansku. ’Reci mi’, pitao je DŽon Fajn, ’da li si našla bilo šta bogumilsko u vezi sa stećcima?’ ’Ne’, rekla sam iskreno. ’Ni traga. A šta je s Crkvom bosanskom? Jesi li tu našao ikakvu vezu s bogumilima?’ ’Ne’, rekao je DŽon. ’Ništa dokazivo o Crkvi bosanskoj nema zajedničko s bogumilima. A ja lovim već dugo vremena.’
Tada i tu smo zajedno zaključili da ništa u bosanskoj kulturi nije vezano za bogumile, uprkos svemu što nam je rečeno. Sljedećeg dana sam posjetila svog mentora u Zemaljskom muzeju, dr Alojza Benca, koji me je inspirisao i ohrabrio za rad na knjizi o stećcima i omogućio mi pomoć od članova njegovog osoblja: Vlajka Palavestre, Nade Miletić i sada pokojnog Đure Baslera, koji je uvijek bio odani sljedbenik teorije o bogumilima. Benac je i sam, skupa sa Bihalji Merinom iz Beograda, napisao knjigu o stećcima, čiji engleski naslov glasi The Bogomils (London 1962).
[adsenseyu4]
’Dr Benac’, rekoh, ’moram Vam nešto reći. Prošle večeri sam razgovarala sa DŽonom Fajnom, koji istražuje Crkvu bosansku. Zajedno smo zaključili da ni na stećcima ni u Crkvi bosanskoj nema ničeg bogumilskog. Mislim da bogumili nisu napravili stećke. Mislim da nikad nisu ni bili ovdje.’ ’Znam’, reče on. ’Uvijek sam to znao. Ali to nije nešto što ja mogu reći. Vi to možete i ja ću vam pomoći.’“ (Bosanski stil na stećcima i metalu, Sarajevo, 1999).
U sklopu mog istraživanja srpskih srednjovekovnih poveza knjiga, naišao sam takođe, na pojam – „bogumilski povez“, o kome je pisala Berta van, Regemorter, u tekstu „Povez jugoslovenskih ćirilskih rukopisa“ u časopisu Bibliotekar za 1959. godinu, označivši povez rukopisa R 3.349 Univerzitetske biblioteke u Zagrebu – bogumilskim. (Isti tekst pojavio se i u studiji Binding Structures in the Middle Ages, koju je priredila DŽejn Grinfeld 1991. godine, prevevši sa francuskog na engleski tekstove Berte van Regemorter.)
Samo letimičan pogled bio je dovoljan da se utvrdi da je taj povez, i po dekorativnim i po strukturalnim elementima, istovetan sa srpskim srednjovekovnim povezima. To nesumnjivo potvrđuju ornamenti i njihova kompozicija, a osobito ornament dvoglavog orla, koji se više puta ponavlja.
Ako imamo u vidu da svaki religijski pravac snagom svog duha stvara osobenu i prepoznatljivu materijalnu kulturu, bilo bi logično da i bogumilstvo iznedri specifičnu ornamentiku. Međutim, tu nikako ne bi moglo biti mesta za ornament dvoglavog orla, koji, kao istočno-pravoslavni simbol predstavlja simfoniju cara i patrijarha, i, prema tome, kosio bi se sa bogumilskim učenjem. Sem toga, taj rukopis ne pominje ni Dragoljub Dragojlović, svakako najveći poznavalac bosanskog rukopisnog nasleđa.
[adsenseyu1]
Moje viđenje, da to nije bogumilski povez, potvrdio je dr Ivan Kosić iz Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu, napisavši mi da je pomenuti rukopis „Cetinjski psaltir s tumačenjima, (R 3.349), XV. st., srpske redakcije“.
Ostalo je samo nerešeno pitanje da li je ovo slučajna pogreška ili se radi o smišljenom podmetanju „dokaza“ o bogumilima. Ipak, ovaj primer može da posluži i kao model za razumevanje celog fenomena „bogumili“.
U tezi o bosanskim bogumilima sve je pod znakom pitanja, od samog imena, nastanka, učenja, do nestanka tog pokreta.
Pojam bogumili (ili bogomili) apsolutno je bio nepoznat u Bosni pre sredine XIX veka. Nije ga bilo do tada u narodnom pamćenju niti u sačuvanom rukopisnom nasleđu. Ne pominje se ni u jednom starom rečniku, ni u jednom putopisu. U nauku ga je uveo bosanski franjevac Ivan Franjo Jukić 1851. godine, a on je, u stvari, od Orbina (1601), Farlatija (1769) i Pejačevića (1797) preuzeo mišljenje o jereticima u Bosni.
Oni su samo ponovili optužbe od ranije, koje su stizale iz redova rimokatoličke crkve prema žiteljima Bosne i Huma da su maniheji, patareni ili šizmatici (prema Pejačeviću i Nemanja je bio u početku pataren). Te kvalifikacije Jukić je nekritički doveo u vezu sa bogumilstvom na Istoku i sa valdenzima i albigenzima u Francuskoj.
Međutim, treba imati na umu da su takve optužbe bile manir rimokatoličke crkve u srednjem veku za crkve koje nisu bile pod njenom jurisdikcijom. (Na primer, kada je došlo do raskola sa Vaseljenskom patrijaršijom 1054. godine, kardinal Humbert je izneo optužbe među kojima je bila i optužba za manihejstvo.)
[adsenseyu4]
Glavni zamah bogumilstvu u Bosni kao dualističkoj jeresi dao je jezuita Franjo Rački, koji je takođe svoju postavku zasnovao pretežno na latinskim optužbama. Pada u oči da su Rački, kao i ostali istoričari koji su zastupali bogumilsku tezu, izbegavao da odredi narodnost bosanskih žitelja u srednjem veku.
Razlog tome je što je bio svestan činjenice da su svi stari izvori (Ajnhard, Porfirogenit, Pop Dukljanin, kao i bosanske povelje) nedvosmisleno ukazivali da su to bili Srbi. Verovatno iz razloga da se ta činjenica prikrije, Rački u prvi plan ističe verske prilike, ali samo onako kako su ih videli rimokatolički polemičari, premda mu je bio poznat i rad Božidara Petranovića o toj temi, koji se oslanjao na bosanske spomenike. Zato je francuski slavista Andre Vajan (André Vaillant) ocenio da je teza o bogumilizmu Crkve bosanske u osnovi delo Franje Račkog i hrvatskog romantizma.
Istorija o bogumilima je punu podršku doživela za vreme austrougarske okupacije posle Berlinskog kongresa 1878. godine. Austrougarska je u Bosni zatekla jaku srpsku ideju i krajnje nepovoljnu situaciju zbog zajedničkog nastupa muslimana i pravoslavnih u pružanju otpora okupaciji. Prema prvom popisu iz 1879. godine bilo je 42,88% pravoslavnih, 38,73% muslimana i 18,08% katolika, što je predstavljalo dodatnu nepovoljnost.
U instrukciji Careve vojne kancelarije generalu Filipoviću, glavnokomandujućem u BiH, koja se čuva u ratnom arhivu u Beču (br. 69-1/27), stoji: „Preporučuje Vam se najtoplije naročita obazrivost u verskim pitanjima, pri čemu ima da kod stanovništva poklonite svoju pažnju brižljivom negovanju katoličkog elementa koji se pokazao pouzdan i nastojanjima Monarhije prijateljski raspoložen /…/. Zatim Vam se preporučuje da dovedete muslimane u bliži kontakt s katolicima i da naročito sprečite približavanje ili savez muslimanskog s pravoslavnim stanovništvom, koje treba da se najoštrije nadzire s obzirom na eventualne, okupaciji neprijateljske aspiracije“.
Da bi se razjedinili pravoslavni i muslimani, prema navedenoj instrukciji najpre je trebalo razdvojiti njihovu prošlost. Bogumilska teza bila je odlična podloga. Možda je i zato doveden na čelo Zemaljske vlade u Bosni baš istoričar – Benjamin Kalaj, koji je u ranijim radovima tvrdio da su muslimani srpskog porekla. Međutim, u novoj situacije svoja gledišta prilagođava austrougarskim ciljevima i ceo državni aparat uključuje u stvaranje nove istorije Bosne.
Osniva se Zemaljski muzej (1888) koji pokreće časopis Glasnik zemaljskog muzeja, čime se započinje rad i na naučnom utemeljenju posebnosti Bosne. Prema Marijan Venzel, u stvaranju „lažne povijesti Bosne“ istakao se i Janoš fon Ašbot, činovnik administracije i član mađarskog parlamenta, čiju je knjigu o bosanskoj kulturi, naravno, prožimala bogumilska teza (1887). I Ivan Ranđeo, istoričar i numizmatičar iz Zagreba ističe da je „nastanak ove lažne povijesti rezultat spoznaje Austrougarske o nužnosti odvajanja Bosne i Hercegovine od Srbije, te s tim u skladu kao rezultat potrebe za stvaranjem neke vrste ideološke podrške toj političkoj opciji“.
Na primeru delovanja muslimanskih prvaka vidimo da su pomenute instrukcije za kratko vreme dale rezultat. Oni su zdušno prihvatili novu ulogu čuvara državnosti i kontinuiteta sa srednjovekovnom državom i potpuno se saživeli s njom. Tu se istakao Mehmed-beg Kapetanović sa svojom brošurom Šta misle muhamedanci u Bosni (1886), gde je prvi put jedan musliman izrekao tvrdnju o poreklu bosanskih muslimana od bogumila.
Preko lista Bošnjak odvijalo se usađivanje bogumilskog mita i preoblikovanje svesti muslimana sa ciljem stvaranja bosanske samosvesti. Bosanski muslimani su najbolji primer kako se lako manipuliše jednim narodom koji se odrekne svoje prošlosti.
Sva kasnija dešavanja, pristajanje uz ustaški pokret i njihovi zločini, posebno u Hercegovini, zatim četnička odmazda u Foči i drugim krajevima, kao i svi događaji u poslednjem ratu, velikim delom su posledica sprovođenja tuđih ciljeva s ubeđenjem da su vlastiti. Srljanje u traženju novog identiteta najbolje se može videti u Memorandumu koji su uputili muslimanski prvaci Hitleru 1942. godine, u kome se traži nemački protektorat nad Bosnom i Hercegovinom: „Fireru naš! /…/ mi, bosanski muslimani, nismo Vama i nemačkom narodu nikako odani zbog neke trenutne političke računice ili interesa.
Premda živimo u ovoj zemlji gde postoji većina slovenskog življa, mi otvoreno izjavljujemo da po rasi i krvi nismo Sloveni, već da smo gotskog porekla /…/ Ovu veru pod narodnim imenom bogumila, što znači vere bogu mile, zadržali su do dolaska Turaka u 1463. godini. Onda su svi odjednom primili islamsku veru, jer su islam, kao i naša bogumilska vera, u dlaku isti po verskim načelima…“ ( V. Dedijer i A. Miletić, Sarajevo, 1990.)
Svako ko se nepristrasno upusti u ispitivanje ove istorije, ubrzo uvidi da je sam pojam bogumili, kao i učenje o dualizamu, odbacivanju ikona, preziranju i gaženju krsta, nepriznavanju Jovana Krstitelja, odbacivanju Starog zaveta i slično, jedna konstrukcija koja nema naučno utemeljenje u bosanskim izvorima.
Kada se sve to odbaci kao nenaučna konstrukcija, ostaje ono što jeste – bosanski krstjani, koji su poštovali krst i ikone, Stari zavet, Jovana Krstitelja, imali slavu, nadgrobne crkve sa oltarom prema istoku, crkveni kalendar koji se poklapao sa kalendarom pravoslavne crkve, a jedna od najčešćih zakletvi vladara i vlastele je na 318 nikejskih otaca, kao što je bila praksa i u Raškoj.
Ova zakletva mnogo govori, i ona je sama po sebi dovoljna da se stvori predstava o teologiji krstjana, jer se u njoj ogleda suština pravoslavlja, ali i isticanje razlike u odnosu na rimokatolike, pa i na arijane, budući da se sve češće pokušava napraviti veza i sa ovom jeresi. Zaklinjanje sa 318 nikejskih otaca znači da su oni imali simvol vere, po kome je Duh sveti proishodi od Oca – ex Patre. Zato su latini, po Vasu Glušcu, krstjane i nazivali patarenima.
Ovde treba imati na umu da je pojam pravoslavlje novijeg datuma i da se u to vreme nije upotrebljavao ni u Raškoj ni u Bosni.
U vreme Svetog Save i u Raškoj se takođe koristi pojam krstjani. U Hilandarskoj hrisovulji zabeležen je kao „krstijanski“, a u jednom kupoprodajnom ugovoru za vinograd u Hilandaru, koji navodi Miodrag M. Petrović, Sveti Sava se potpisuje kao „vsjeh pravovernih krstjan molabnik Sava grešni“.
Pojam krstjani je, u stvari, arhaičan oblik za pojam hrišćani. U Raškoj je posle Svetog Save napušten u korist pojma hristjani, iz razloga što hrišćani nisu dobili ime po krstu, već po Hristu, što je teološki ispravnije. U Bosni je taj pojam opstao do pada pod Turke, a kod franjevaca i duže.
Jedna od knjiga franjevca Matije Divkovića nosi naziv Nauk karstianski iz 1565. godine, a jezuita Bartol Kašić u Ritualu rimskom iz 1640. godine takođe koristi apelativ „krstjani“. Docnije je taj pojam preinačen u kršćani, koji se i danas koristi. Šta više, koristio ga je i protestant Primož Trubar. On u jednoj posveti iz 1557. godine navodi „Vsem pobožnim krstjanom…“
Na osnovu ovih nekoliko izdvojenih primera, vidimo da je izlišna svaka mistifikacija i pripisivanje nekog jeretičkog smisla samom pojmu krstjani, kao što je to činio Sima Ćirković.
Dugo je nekritički korišćen kao važan istorijski izvor o postojanju bogumila u Bosni zapis Grigoroviča u njegovom Putešestviju, da je našao u Žitiju despota Stefana Lazarevića od Konstantina Filozofa da su svi stanovnici Srebrenice – bogumilske jeresi. Međutim, profesor Jagić, priređujući to delo za Glasnik srpskog učenog društva (knj. XLII), pregledao je sve prepise tog žitija i nigde nije našao to mesto. Ispostavilo se da je reč naknadno dopisana na jednom primerku.
Na pomen bogumila kod mnogih se javi prva asocijacija na Stefana Nemanju i na često ponavljanu priču kako ih je pobio i proterao. Stefan Prvovenčani u žitiju posvećenom ocu Nemanji zaista pominje neke jeretike; međutim, nigde se ne pominju bogumili.
Zbog nepostojanja istorijskih izvora o bogumilima, konstruktori te teze na svaki pomen neke jeresi stavljali su znak jednakosti sa bogumilima. Međutim, neki smatraju da su ti jeretici, u stvari, Nemanjini politički protivnici, ili pak rimokatolici.
Ali, kako se tamo pominje Arije i da „ovi bezumni idu za učenjem njegovim“, verovatno su u pitanju neki ostaci arijanizma, nekada veoma raširenog na našem prostoru. Izvesno je da arijanizam nema dodirnih tačaka sa bogumilstvom ni sa bosanskim krstjanima. Krstjani su se, kao što je navedeno, zaklinjali na 318 nikejskih otaca, a oni su upravo osudili arijansku jeres. Sem toga, zaštitnik bosanske države, Sveti Grgur (Grigorije Bogoslov), bio je protivnik te jeresi.
Da bi dokazali da su krstjani bili jeretici, mnogi uzimaju optužbe, koje su stizale sa srpske strane, da su ban Stjepan II Kotromanić i njegovi podanici „bezbožni pogani babuni“. Ako se te optužbe posmatraju same za sebe, zaista se može steći takav utisak.
Međutim, kada se one stave u istorijski kontekst rata Stefana Dušana sa banom, i za rat uobičajene dehumanizacije i dehristijanizacije protivnika, koje su, pre svega, bile upućene svojim ratnicima za podizanje morala jer je trebalo da se bore sa jednokrvnom braćom, onda se stiče drugačiji utisak, pogotovo kada se zna da su Orbin i Farlati tvrdili da je ban „odan grčkom obredu i stoga nepodložan papi“. Posle je ban, prema franjevačkoj hronici, postao rimokatolik, što je isto moglo da posluži za nastavljanje sa optužbama.
Takođe, komentar nepoznatog autora na Srećkovićevo jevanđelje, da je pravoslavna patrijaršija mitnica gde se patrijarsi postavljaju za zlato, nekima je dokaz da je autor pripadnik jeretičke crkve. Međutim, ovo više liči na zabrinutog i ogorčenog pravoslavnog vernika koga brinu dešavanja u njegovoj crkvi.
Iako se ne zna tačno kada je komentar pisan, postoje indicije da je to bilo nakon ukidanja Pećke patrijaršije (1463) i potpadanja pod Vaseljensku. U našoj Crkvi i u narodu vreme vladavine Vaseljenske patrijaršije i episkopa fanariota ostalo je upamćeno po, za hrišćane, neuobičajenoj okrutnosti i pohlepi prema novcu, o čemu su sačuvana brojna svedočanstava, među kojima je verovatno i pomenuto.
Ključni dokaz da u Bosni nije bilo bogumila, niti da su krstjani bili neka hrišćanska jeretička crkva jeste činjenica da, nakon turskog osvajanja, u Bosni nalazimo samo istočno-pravoslavne, rimokatolike, prave Turke i one, kako kaže putopisac Benedikt Kuripešić, „koje mladost i lakoumnost navodi da se poturče“.
Da je ranije zaista postojala neka treća crkva, ona bi sigurno opstala i posle pada Bosne. Pretpostavka da su njeni pripadnici svi prešli na islam zbog sličnosti u učenju je besmislica, jer nema utemeljenje u zdravoj logici, istorijskim izvorima, teologiji, i, na kraju krajeva, kosi se sa Gausovom raspodelom verovatnoća, koja se inače koristi za analizu masovnih društvenih pojava.
Pripadnici neke verske zajednice, kada bi se našli u situaciji prelaska na drugu veru, reagovali bi različito: neki bi prešli sa lakoćom iz ličnog ubeđenja, a drugi zbog koristoljublja, neki bi se dvoumili; međutim, većina je uvek konzervativna i ostala bi na starom.
Među njima je i ono osnovno jezgro vernika koji su toliko utemeljeni u svojoj veri da bi pre prihvatili smrt nego li je napustili. S obzirom na to da Turci nisu vršili nasilnu islamizaciju (sem nekih izdvojenih slučajeva), značajan procenat te crkve sigurno bi opstao i oni bi, poput franjevaca koji su dobili Ahdnamu, takođe dobili priznanje svoje veroispovesti.
Pošto je to ranije rešeno za pravoslavne sa Vaseljenskom patrijaršijom, to priznanje se za njih nije ni potezalo, jer su bili jednoverni. Ovde leži uzrok masovnosti pravoslavnih, neposredno po padu Bosne. Takođe, pretpostavka da su krstjani iskorenjeni za vreme poslednjih rimokatoličkih bosanskih kraljeva je neodrživa, jer bi u tom slučaju posle turskog osvajanja tamo bili većinski katolici.
Međutim, Kuripešić u svom putopisu u centralnoj i istočnoj Bosni pominje samo pravoslavne. S obzirom na to da se ova pojava nije sagledala na pravi način, plasirana je hipoteza o doseljavanju pravoslavnih iz Srbije.
Bosanska prošlost je redak primer da su razlozi nenaučne prirode odneli prevagu u stvaranju istorije. Uzrok tome možemo tražiti u suprotstavljenim političkim, verskim i nacionalnim interesima u Bosni, a velika pogodnost koja je svemu tome išla na ruku je raznorodnost i suprotstavljenost izvorne građe, kao i činjenica da nije napravljena njihova hijerarhija.
To znači da se izvori drugoga reda nikako nisu mogli pretpostaviti prvorazrednim, ako su protivrečni. Na primeru Bosne, izvori prvoga rada svakako bi bili domaći spomenici, kao što su povelje, rukopisi i razni zapisi na knjigama i u kamenu, kao i ostali artefakti koji nam pružaju najverniju sliku o verskim prilikama na tom prostoru.
Optužbe za jeres, koje su dolazile sa strane, logično su drugorazredni izvori i na njima se ne može temeljiti istorija. One mogu samo da upotpune sliku. Istoričari, koji su išli za tim da istoriju Bosne što više zakomplikuju ili lažno prikažu, postavku su gradili upravo na izvorima koji počivaju na optužbama, dakle, na pogrešnim osnovama.
Odgovor Alojza Benca nedvosmisleno pokazuje da su „više sile“ bile uključene u stvaranje bosanske istorije. Pre svega, bila je to totalitarna komunistička vlast, premda njihova stega po tom pitanju i nije bila tako jaka kada je Vaso Glušac uspeo da objavi Istinu o bogomilima (1945), kao i još jedan rad (1953), u kojima je potpuno osporavao postojanje bogomila i dokazivao pravoslavni karakter bosanske crkve.
Pored straha od režima ne treba zanemariti ni činjenicu da je među istoričarima vladao, kako kažu neki zli jezici, duh autocenzure, koji je nametnula „internacionala istoričara“, čija je osovina Vatikan‒Zagreb‒Beč‒Berlin zacrtala granice istorijske istine u skladu sa geostrateškim ciljevima njihovih država.
Istraživanje u postavljenim okvirima omogućavalo je objavljivanje radova, napredovanje, karijeru, članstva, nagrade. Ko bi iskoračio izvan postavljenih međa, bio bi zaboravljen. Formula je sledeća: ako srpski istoričar svojim radom ne ometa germanski interes za Jugoistok i hrvatski nacionalizam, i ćuti o njima, onda se za njega kaže da je „oslobodio svoje delo od nacionalističkih uticaja i objektivno sagledao istorijsku nauku“, a ako u težnji za istinom prekorači dozvoljene granice i razobliči pomenute interese, onda dobija etiketu velikosrpskog nacionaliste i istoričara amatera i diletanta.
Sada nam postaje jasnije zašto su istoričari koji su videli dualističku jeres u Bosni, od Račkog do Sime Ćirkovića, dobijali velika priznanja za svoj rad, premda je njihova ključna koncepcija bila pogrešna, a sada je već i napuštena od strane ozbiljnijih istoričara. NJihovo viđenje je pratila kontradiktornost, proizvoljnost, pa čak i naivnosti, što je uspešno pokazao Miodrag M. Petrović, analizirajući onaj deo Ćirkovićevog rada koji se odnosi na verske prilike u Bosni.
To je negde i razumljivo jer Ćirković, iako je njegovo delo veliko, ipak nije bio istoričar Crkve, tako da su mu izmicale teološke nijanse. On vidi dualizam u komentarima nepoznatog autora na Srećkovićevo jevanđelje, premda je tu reč o istočno-pravoslavnom mističnom, a ne o kosmičkom i antropološkom dualizmu srednjovekovnih jeretika, kako kaže Dragoljub Dragojlović.
Treba imati još na umu da nisu samo pomenuti razlozi terali na stvaranje iskrivljene slike bosanske prošlosti. Naša intelektualna elita izgrađena na tekovinama francuske revolucije i u duhu prosvetiteljstva, u osnovi otuđena pa čak i otvoreno suprotstavljena pravovernom hrišćanstvu, opravdanje svog duhovnog sklopa tražila je i u prošlosti. Bogumilstvo, predstavljeno kao opozicija Crkvi, bilo je idealno za tu svrhu. Kako drugačije objasniti velike simpatije i duhovnu bliskost kod mnogih prema toj izmišljenoj jeresi u Bosni…
U budućnosti možemo očekivati razvoj jedne nove istorijske discipline – istorije istoriografije ‒ koja će baciti više svetla na život i rad pojedinih istoričara, a posebno onih koji su se bavili Bosnom, i razobličiti moguću pozadinu njihovog dela – političku, nacionalnu, versku, ideološku.
Aleksandar Đeklić (Geopolitika)
