Vidovdan, praznik kneza Lazara Hrebeljanovića i njegovih palih vitezova, slučajem je nazvan po hrišćanskom svecu sa Sicilije svetom Vitu, koji pada na dan Kosovske Bitke.
Kod Srba se ovaj dan nije obeležavao sve do 1889. godine. U crkvenim kalendarima Đurđa Crnojevića iz 1494. ili Vuka Stefanovića Karadžića iz njegove knjige-godišnjaka Danice s početka 19. veka ili u državnom kalendaru Srbije iz 1880, Vidovdan nije zapisan.
Priča o sudbini kneza Lazara sve do njenog državnog ustoličenja nije imala snagu da izbori mesto kao opšti verski ili narodni praznik. Otkuda to? Razloga ima više, a jedan od njih je da su Srbi, kako kažu svedoci, te 1389. godine bili pobednici.
Knez Lazar je stradao, ali sultan Murat je ubijen, a njegov sin zadavljen u obračunu braće za tron. Turska vojska se bila povukla. Otomanska imperija nakratko se utišala od poraza a kralj Srba i Bosne Tvrtko I radosno i hvalisavo odmah javlja Trogiranima i Firentincima o propasti nevernika.
On piše „da je onog oholog vražijeg sina i slugu neprijatelja imena Krstova i celoga roda čovečijega“ nadvaladao tako „da malo njih iznesoše žive glave“.
Firentinska opština je u odgovoru čestitala Tvrtku „preslavnu pobedu“, čiji su odredi pod vođstvom Vlatka Vukovića učestvovali u bici na Kosovu.
Janičar Konstantin Mihailović stotinjak godina kasnije beleži da je tek Bajazit, naslednik na Kosovu ubijenog sultana Murata, „zauzeo Srpsku kraljevinu“.
Sultana Murata navodno je ubio „Miloš Kobila“, a nejasno se i zbunjujuće spominju, bez navođenja imena, i neki nevernici i izdajnici koji su doprineli Srpskom stradanju i nekakvoj pobedi cara Bajazita.
Među izdajnicima svakako nije bio u istoriji oklevetani Kosovski velikaš Vuk Branković, koji se verno borio na strani svoga tasta kneza Lazara. Drugi i nama vremenski bliži svedok, putopisac Benidikt Kuripešić, početkom 16. veka u krajevima oko Prištine zapisao je predanje o knezu Lazaru i njegovom vernom a nepravedno optuženom vojvodi Milošu Kobiloviću.
Da bi dokazao svoju čast, Miloš na prevaru dospe do sultana i ubije ga, a Turci pobegnu. „I tako se markgrof, njegova vojska, zemlja i narod ovog puta oprostiše od Turaka“, prenosi Kuripešić.
Posle smrti kneza Lazara nastaje narodno predanje o njemu i Kosovskoj Bitki a na podstrek porodice i sveštenstva crkveni kult kneza Lazara. Sa slabljenjem dinastije Hrebeljanovića slabi i kneževa slava, ali mnogobrojni crkveni i pisani prilozi o knezu Lazaru nastavljaju svoj život.
Iako narodni pevači ugađaju najpre uhu trenutne vlasti i lokalnom sentimentu, obeležje Lazareve pogibije i boja na Kosovu stvorilo je u kolektivnom sećanju trajni i širi zametak. Koliko snažan? U literarnom smislu, sam događaj nije previše različit od drugih sličnih bitaka i nema presudnu istorijsku dimenziju koja mu je kasnije data.
Otuda naknadni narodni razvoj priče o Kosovskom okršaju naglašava ono što je njena početna literarna privlačnost: motiv izdaje i motiv oklevetanog plemića i njegovog junaštva, što prenose i oni neposredni svedoci prvih predanja.
Tako Kosovska Bitka nije bila sagledavana kao preloman boj svoje epohe, te motiv odsudne borbe a i sam naročiti značaj Kosova i Kosovskog boja, naglasak su drugog vremena i programskog uzdizanja kulta „cara“ Lazara i Kosovskog mita.
Ovome u prilog govori zastupljenost pesama iz Kosovskog Ciklusa u narodnoj, neselektivnoj tradiciji. U Erlangenskom Rukopisu, zbirci narodnih pesama prikupljenoj među graničarskim Srbima s početka 18. veka, tih pesama nema, samo pokoja usputna reč koja nagoveštava da pesme o knezu Lazaru i Kosovskom Boju negde ipak postoje ili da su postojale.
U jednako neselektivnom korpusu narodnih pesama koje je u 19. veku prikupio pisac Sima Milutinović Sarajlija nijedna nije iz Kosovskog Ciklusa. Ni u zbirci koju je sačinio njegov slavni učenik NJegoš nema pomena o celovitim pesmama sa Kosovskom temom.
Napokon, ni sam Vuk Karadžić, i pored svog naročitog truda, nije uspeo da tih pesama sakupi u značajnijem broju, tek njih petnaestak, od kojih su neke sačuvane samo u odlomcima.
Godine 1815. u pismu igumanu manastira Šišitovac u Sremu Lukijanu Mušickom Vuk Karadžić traži da ovaj zapiše pesme neke slepice iz okoline o knezu Lazaru i Kosovu, „jerbo ćemo teško one pjesne na drugom mjestu naći“.
Doista, tih pesama drugde gotovo i da nema, u narodu nisu šire popularne, te ih Vuk nalazi najpre u Sremu. Posle Velike Seobe Srba iz 1690. izbegli narod i njegovi duhovnici smestilu su se mahom u Vojvodinu, a monasi zadužbine kneza Lazara Ravanice u manastir Vrdnik na Fruškoj Gori.
Dajući i sebi i knezu Lazaru na značaju, oni su čuvali njegov kult i nastojali da ga osnaže. Raselivši se u izbeglištvu po Srpskim krajevima, duhovnici Moravske Srbije iz oblasti gde je još bila živa tradicija kneza Lazara i Kosovskog boja obnovili su i sećanje na njene umrle junake.
Predložak ove obnove, koji pesme Kosovskog Ciklusa u stihovima često parafraziraju, jesu pisana dela Priča o boju kosovskom i Boj kneza Lazara, dva rukopisa nastala početkom 18. veka u Boki Kotorskoj. Već u njima nalaze se slavni redovi iz Kneževe Večere u kojima Miloš Obilić ukazuje na Vuka Brankovića kao izdajnika: Sjutra jeste lijep Vidov danak, / viđećemo u polju Kosovu / ko je vjera, ko li je nevjera!
Kada je Vuk Karadžić objavio ovu pesmu 1815. godine ona je čitana kao poziv na daljnju borbu protiv Turaka. Vukov rad na skupljanju narodne poezije imao je i programski, neknjiževni karakter.
NJegove pesme htele su da daju maha obnovi Srpske nacije i države, i zato su pesme Kosovskog Ciklusa bile naročito važne. U njima je je zapisana državna tradicija i plemićka priroda nekadašnje Srbije, a uz to i njene međe. Kosovske pesme trebalo je da uz duhovni temelj novoj Srbiji daju i njene geografske obrise.
Otuda one postaju državno propagandno oruđe a pojedine njihove crte nadana karakterologija Srpskog naroda.
No moralna norma hristolikog kneza Lazara, koji ponavlja Isusovo stradanje izborom smrti i večnog života nad ovozemaljskim propadljivim trajanjem, nije bila narodu niti bliska niti razumljiva. Onde gde je ona pridodata, da objasni poraz na Kosovu, nalazi se i jedan običnom svetu razumljiviji, književno i efektniji i plodniji razlog: izdaja.
Otuda je pesma Propast carstva srpskoga u sebi zadržala protivrečnost uzroka Kosovskog poraza, u tome da je on svesni izbor kneza Lazara da se duhom uzvisi a telom strada, isto koliko da je poraz nastupio zbog nesloge velikaša i nevere Vuka Brankovića. U ovome spoju sudaraju se dve tradicije, jedna crkvena, učena, gospodska, a druga narodna i životna, tradicija Marka Kraljevića, plaćenog harača i prećutanog bunta.
Sultanovim i carskim podanicima iz prostog naroda težačka zemlja i svakodnevni život bliži su od visokog neba a njihova istina razumljivija. To je carstvo kojem oni pripadaju.
U trenu kada Vuk Karadžić obnovi pažnju Srpske zajednice za predanje o Knezu Lazaru i Kosovu, započinje proces koji će se 1889. godine dovršiti proglašenjem Vidovdana za državni praznik. Popularnost pesama Kosovskog Ciklusa ima važnu crtu za državu koja nastaje: one joj daju istorijsko utemeljenje, istoriju koju je izgubila, nudeći uz to i moralnu normu Srpskog naroda i državi potrebne a osporavane geografske granice.
U to doba je ono što su Srbima bili sveto Kosovo i stara Srbija susedna vlast u Sofiji smatrala Zapadnom Bugarskom. Kosovski ciklus vraćao je istorijsko pravo na te davne teritorije, dok su narodu kom je crkva zadugo bila jedina država drevne pesme bile zvanična istorija.
U 19. veku Srbija je bila zemlja slabe pismenosti. Godine 1866. zabeleženo je da tek svaki dvadeseti Srbin ume da čita i piše. Usmena kultura imala je izuzetan značaj, onakav kakav bismo danas pripisali masovnim medijima. Mnogi društveni pokreti koristili su masovne medije da šire i ostvaraju svoje političke ciljeve.
Sličan mehanizam, ali usmenih „medija“, možemo prepoznati u opisu proslave Vidovdana 1854. u Vojvođanskom manastiru Vrdnik, gde su u izbeglištvu iz zavičajne Ravanice bile smeštene mošti kneza Lazara. Književnica Milica Stojadinović Srpkinja piše da su tamošnja porta i crkva prepune naroda toliko da se onuda nije moglo ni proći, a u toj vrevi pevači „slepci“ pevaju pesme o „junačestvu kakvog srpskog junaka“ koje narod s ponosom na licu sluša.
Ovi putujući profesionalni pevači nastupali su na crkvenim skupovima, vašarima i o različitim praznicima. I okupljenima u Vrdniku, tada pod vlašću Austrougarske, narodna usmena kultura obećavala je staru slavu i novu slobodu.
Uz pisce i istoričare, koji u 19. veku pišu mnogobrojna dela sa tematikom Kosovskog predanja, i zvanična politika Srbije oslanja na legendu o knezu Lazaru i njegovim vitezovima. Srbija tih decenija stiče nezavisnost i širi svoje teritorije, nastojeći da se geografski zaokruži. Gde treba da budu njene granice? Tamo i toliko „da se obnovi Srpska Carevina, da se ujedini raskomadani srpski narod“, kako je to rekao mitropolit Mihailo na centralnoj proslavi u Kruševcu oraganizovanoj povodom 500. godišnjice Kosovske Bitke.
Savremeni Kosovski junaci, kaže on, treba da su verni kralju kao oni drevni, da budu svetli primer rodoljublja i da nikad ne podlegnu grehu izdaje i neverstva. Mitropoliteva beseda u stvari je ovozemljaski politički program koji je izgovoren pred članovima vlade, kraljevskim namesništvom i tada još maloletnim kraljem Aleksandrom Obrenovićem.
Mitropolitova beseda u sebi nosi sećanje na nedavni Rusko-Turski rat iz 1878, koji je država iskoristila da pripoji jug Srbije u svoju celinu. Tom prilikom jedinice majora Radomira Putnika dospele su sve do Gnjilana, ali posle sklapanja Sanstefanskog Mira vojska se morala povući sa Kosova.
Od 1889. Vidovdan postaje zvanični praznik u Srbiji a tri godine kasnije Srpska Pravoslavna Crkva u svoj kalendar napokon ubeležava dan svetog mučenika kneza Lazara. Tako knez Lazar, Miloš Obilić i Vuk Branković delatno tvore istoriju Srpskog naroda 19. veka, bivajući politički alat tog doba.
Osim u Kruševcu, svečana proslava Vidovdana na njegovu 500. godišnjicu održana je i u Austrougarskom Vrdniku na Fruškoj Gori i u Dalmatinskom Kosovu kod Knina, i gotovo svuda drugde po pravoslavnim crkvama gde taj simbolički buntovni čin vlast kralja Franca Jozefa nije onemogućila. Na Kosovu proslave nije bilo.
U isto vreme, u Beogradskom pozorištu davana je predstava sa Kosovskom tematikom a u Srpskoj Kraljevskoj Akademiji održana je svečana sednica o Kosovskoj Bitki. No, dok su s početka obnovljeno Kosovsko predanje i Vidovdan bili mahom vezani za Srbiju i Srpski narod, oni kasnije dobijaju širu, Južnoslovensku crtu, i postaju kod dela Balkanskih naroda prestižan simbol borbe za oslobođenje i ideal junaštva.
O tome govori istovremeno sa Kruševačkom proslavom održana svečana naučna sednica o Kosovu u Zagrebu u Jugoslovenskoj Akademiji Znanosti i Umjetnosti, dok je u Splitu u isto vreme bila postavljena prigodna pozorišna predstava koju je policija prekinula. Nešto ranije pojedini Bosanski i Hrvatski autori u učesnike Kosovske bitke naglašeno su ubrajali i svoje sunarodnike, želeći da time ostvare afirmaciju vlastite etničke zajednice. Kosovska Bitka tako biva i izvor ugleda i simbol bliskosti Balkanskih naroda, ali i oruđe njihove nacionalne emancipacije.
Kosovsko predanje u 19. veku nije jednoznačno niti ekskluzivističko. Ono je drevna arhetipska priča o odsudnom boju, junaštvu, izdaji, jedinstvu, viteškom etosu i pravdi, učeno zakićena hrišćanskim stradalništvom i iskupljenjem na nebu.
Čiji su vitezovi u njoj? Nema sumnje, najpre Srpski, ali njihovo poreklo nije sprečavalo delove drugih narode da sebi pripišu istovetnu Kosovsku emociju i slobodarske ideale. Doista, nepoznat broj Malteških vitezova pod vođstvom Hrvatskog bana Ivana Paližne učestvovali su u Kosovskoj Bitki na strani kneza Lazara. Izvesno je, takođe, da je tamo kao saveznik bilo i Bosansko plemstvo u jedinicama kralja Tvrtka Prvog.
No sama istorijska utemeljenost i istinitost jednog osećanja i ideala nije presudna za njegov značaj i snagu, već je dovoljno da ono budu široko prihvaćeno i delatno, da presudno angažuje, bodri i snaži svoje nosioce. Otuda ne deluje nemoguć zabeleženi anegdotski detalj da su se u ratovanju 1912. godine pojedinim Srpskim odredima grupno priviđale seni Lazarovih vitezova kako zajedno sa njima marširaju da oslobode Kosovo. Hrabrost i spremnost na žrtvu jesu impulsivne emocije, retko kad racionalan izbor.
Kosovski vitezovi i njihovo stradanje od početka su snažili to osećanje.
Kosovo je Balkanskim Ratovima 1912-1913. vraćeno u Srpsku državu. Kralj Petar i prestonaslednik Aleksandar u narodu su tom prilikom zadobili ime „Kosovski osvetnici“. Kosovsko predanje u tim vremenima menja svoj osnovni ton, i postaje simbol jedinstva Južnoslovenskih naroda.
Dalekovidi Vuk Karadžić, izuzetni pojedinac koji je razumeo potrebu da Prekosovskim i Kosovskim pesmama vrati tradicija državnosti i slobode u vlastiti narod, dobio je pomagače na različitim stranama, i to verovatno onakve kakve nikada nije slutio. Između ostalih, najveći Jugoslovenski vajar Ivan Meštrović u godinama pred Prvi Svetski Rat u Beču, Rimu, Londonu i Veneciji izlaže monumentalne prikaze Kosovskih junaka, kao podršku projektu jedinstvene Južnoslovenske države.
NJegova skulpture deo su nikada završane, veće celine, gigantskog Vidovdanskog Hrama, koji je trebalo da bude simbol „religije Cara Lazara“, jer su „svi jugoslovenski mučenici od Kosova do danas i sav jugoslovenski narod vojnici Cara Lazara“. I ovim se metamorfoza priče o knezu Lazaru i njegovim vitezovima za jedno vreme okončala, u skladu sa nazorima njene hrišćanske tradicije i isprepletenom istorijom naroda u kojima se širila.
U svom konačnom izgledu malo šta od istorijske istine je ostalo u njoj. Odani Vuk Branković naknadno je oglašen za izdajnika, što je prvi put zabeleženo u delu Mavra Orbinija Kraljevstvo Slovena 1601. godine. Od pobede hrišćanske vojske o kojoj Tvrtko Prvi govori nema ni traga. Podvig, izgleda, jedne grupe za istoriju neznatnih Srpskih vitezova koji su ubili Murata pripisan je nepostojećem Milošu Obiliću.
Srbija, koja je još punih 70 godina uspešno trajala kao država, po predanju je na Vidovdan doživela propast. U Kosovskim pesmama su se pojavili srednjovekovnim hronikama nepoznati velikaši a uz njih i nekoliko dirljivih i velikih ženskih likova. I tako je u narodu jedna domišljena istorija stupila na mesto one prave.
Van svog viteškog svetonazora i liteterarnog impulsa, Kosovsko predanje je tokom istorije bivalo sredstvo političkih, kulturnih i crkvenih elita za propagiranje njima važnih društvenih ideja i ciljeva.
Takva crta se ispoljila već neposredno po smrti kneza Lazara, kada je nastao čitav niz programskih crkveno-političkih tekstova o njemu, čija se mnogobrojnost može meriti samo sa onima iz kultova svetih Simeona i Save.
Oni su za cilj imali da zaštite legitimnost vlasti njegovih naslednika i vešte „carice“ Milice. Zbog svoje sakralne i cizelirane forme ti tekstovi nisu mogli računati na širu popularnost.
Vuk Karadžić je početkom 19. veka vešto uspeo da Kosovsko predanje vrati u širu javnost i dâ mu pojedine crte državnog programa. NJegošev Gorski Vijenac je parafraza odsudne Kosovske Bitke sa Turcima, u kojoj nad metafizički zabrinutim Lazarom prevladava delatni Obilić.
Za Obrenoviće i Karađorđeviće vitezovi Kosovog Polja su simbolička straža njihove vlasti i vođi proširenja države. Napokon, u svojoj poslednjoj formi pred Prvi Svetski Rat, Kosovsko predanje pretvorilo se u poziv na boj za Srpsku osvetu i pobedu na Kosovu a kod velikog dela Balkanske elite u izraz jedinstva Južnoslovenskih naroda.
Predrag Brajović (blog B929
